Δεν μπορώ να υπολογίσω πόσες φορές, στα 45 λεπτά της συνομιλίας μας, ο Ρέντσο Πιάνο είπε τη λέξη «ομορφιά». Μοιάζει να έχει «κλειδώσει» εκεί. Σε μια έννοια που έχει υπηρετήσει, έτσι κι αλλιώς, σε όλη του τη ζωή με μια καριέρα μισού αιώνα που τον έχει αναδείξει ως έναν από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες όλων των εποχών, δημιουργό εμβληματικών κτιρίων σε όλον τον πλανήτη που διαμόρφωσαν τις σύγχρονες πόλεις και πήγαν τον σύγχρονο πολιτισμό μπροστά.
Κι όμως όταν στέκεται δίπλα σου, δεν εκβιάζει το δέος που προκαλεί το βιογραφικό του. Μιλάει αργά, σχεδόν ψιθυριστά -στο όριο του τι μπορεί να καταγράψει ο ηχογραφητής-, βγαίνει συνέχεια εκτός θέματος, ανοίγει παρενθέσεις, αναρωτιέται ρητορικά, μονολογεί. Κι όλα αυτά με ένα αφοπλιστικά γλυκό ύφος, σαν να είναι ο παππούς που έχει ανοίξει το βιβλίο με τα παραμύθια κι όχι κάποιος που κάνει χρήση του authority για το οποίο θα μείνει για πάντα στην Ιστορία.
Γιος χτίστη, μεγάλωσε στο λιμάνι της Γένοβας, περπάτησε από μικρός μέσα στις οικοδομές κι εκτίμησε το θαύμα των κτιρίων που υψώνονται ακριβώς γιατί το είδε να συμβαίνει. «Είμαι Ιταλός, ζω στο Παρίσι, αγαπώ την Ελλάδα – σε όλη μου τη ζωή περιστοιχίζομαι από την ιδέα της μεσογειακής ομορφιάς», δίνει την πιο σύντομη περιγραφή του εαυτού του, εμβαθύνοντας όμως στο πραγματικό νόημα. «Αυτό που ξέρετε πολύ καλά στην Ελλάδα και, μάλιστα, έχετε τη δική σας λέξη για να το προσδιορίζετε από τους αρχαίους καιρούς: το “κάλλος” που δε συνεπάγεται μόνο την υψηλή αισθητική αλλά και τη γαλήνη».
Συναντηθήκαμε στο πλαίσιο του SNF Nostos που φέτος επικεντρώθηκε στην Υγεία με περισσότερους από 60 ομιλητές απ’ όλον τον κόσμο. Κι ο διάσημος Ιταλός έχει κομβικό ρόλο στην «Πρωτοβουλία για την Υγεία» του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Ένα πρότζεκτ προϋπολογισμού 750 εκατομμυρίων ευρώ που αναπτύσσεται σε τέσσερις πυλώνες, ένας εκ των οποίων είναι οι υποδομές. Ο Ρέντσο Πιάνο θα σχεδιάσει τρία νοσοκομεία (το Γενικό Νοσοκομείο Κομοτηνής ΙΣΝ, το Γενικό Νοσοκομείο Σπάρτης ΙΣΝ και το Πανεπιστημιακό Παιδιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης ΙΣΝ) που αποτελούν τη δική του πρόταση για το πώς πρέπει να είναι «τα νοσοκομεία του μέλλοντος». Η παράδοση τους είναι προγραμματισμένη για το 2025.
«Τα νοσοκομεία χαρακτηρίζονται από μηχανική πολυπλοκότητα. Κατα τη διάρκεια της πανδημίας, αλλά όχι μόνο τότε, είδαμε την κλινική, την ιατρική τους αποτελεσματικότητα στο αποκορύφωμα της. Αλλά συνειδητοποιήσαμε παράλληλα και πόσο έχουν χάσει την ανθρώπινη πλευρά τους. Αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση. Να κάνουμε τα νοσοκομεία ανθρώπινα ξανά. Να συνδυάσουμε την τεχνολογική/επιστημονική επάρκεια που κατακτήθηκε κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα με την ομορφιά», λέει ενώ περιεργαζομαστε μακέτες και 3D αναπαραστάσεις στην έκθεση A Template for Future Hospitals του Renzo Piano Building Workshop που στήθηκε στο ισόγειο της Εθνικής Βιβλιοθήκης. «Πριν από κάποια χρόνια είχαμε φτιάξει παιδιατρικές κλινικές στην Ουγκάντα και ο μεγάλος Ιταλός χειρουργός, Τζίνο Στράντα (σ.σ έφυγε από τη ζωή πέρυσι, στα 73 του) μου έλεγε ότι το όνειρο του ήταν να μπορεί ένας κάτοικος της Νέας Υόρκης να πάει το παιδί του για να γίνει καλά στα νοσοκομεία της Αφρικής χωρίς να ξοδέψει τα χρήματα. Να αντιστρέψουμε, δηλαδή, πλήρως το παράδειγμα. Κι αυτό, επίσης, είναι θέμα ομορφιάς. Η ομορφιά δεν είναι μόνο θέμα αισθητικής αγωγής».
ΑΝΔΡΕΑΣ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ
Παίρνοντας το ασανσέρ για τον «Φάρο» του ΚΠΙΣΝ, του δικού του έργου που αποτελεί την πιο σημαντική οικιστική παρέμβαση στην Αθήνα του 21ου αιώνα, τον παρατηρώ…να το παρατηρεί. Η απορία είναι αν πια κάθε φορά που επιστρέφει το βλέπει ως επισκέπτης ή ως δημιουργός. «Το να φτιάχνεις δημόσια κτίρια, ακριβώς επειδή λειτουργούν συνεκτικά για την κοινωνία, είναι μεγάλη ευθύνη. Το Πομπιντού το έχουν επισκεφτεί 250 εκατομμύρια άνθρωποι, το νούμερο τα λέει όλα», λέει κι έχει έτοιμη μια ιστορία από την κατασκευή του παριζιάνικου Centre George Pompidou που σχεδίασε στα 70s με τον τότε συνεργάτη του Ρίτσαρντ Ρότζερς (έφυγε από τη ζωή στο τέλος του 2021), ένα απόλυτα πρωτοποριακό έργο – δομικό στοιχείο του μύθου του Ρεντσο Πιάνο. «Όταν χτίζαμε στο Μπομπούρ στο Παρίσι, ήμουν πολύ νεότερος και, φυσικά, πολύ πιο αγχωμένος για το αποτέλεσμα, Μου είπε, λοιπόν, κάποια στιγμή ο φίλος μου και διάσημος Ιταλός σκηνοθέτης, Ρομπέρτο Ροσελίνι (που γύριζε ένα μικρό φιλμ για την κατασκευή) να ηρεμήσω και να παρατηρήσω πως αντανακλά το κτίριο τα μάτια των επισκεπτών. Αυτό κάνω γενικά έκτοτε, αυτό κάνω κάθε φορά που επιστρέφω στο ΚΠΙΣΝ. Παρατηρώ πώς συνδέεται το κτίριο με τους επισκέπτες, τι συναισθήματα τους δημιουργεί, αν το καλοσκεφτείς κι εσένα το ίδιο σε νοιάζει για τα κείμενα και τους αναγνώστες σου. Εδώ, λοιπόν, επιστρέφοντας μετά από δύο χρόνια, βλέπω ότι έχει ενδυναμωθεί ακόμα περισσότερο η αίσθηση της κοινότητας κι ότι αυτό το κτίριο μπορεί να βγάλει τον καλύτερο εαυτό της πόλης. Φυσικά, κοιτάω και τεχνικές λεπτομέρειες, αλλά δεν είναι το βασικό μου ζητούμενο».
Γυρίζουμε και πάλι στα νοσοκομεία, για τα οποία μιλάει με πάθος. «Τα νοσοκομεία που σχεδιάζουμε θα είναι ισόγεια (μόνο της Σπάρτης θα έχει έναν ακόμα όροφο). Δίνουμε μεγάλο βάρος στον σχεδιασμό των κοινών χώρων τους, εκεί που συναντιούνται οι οικογένειες των ασθενών με το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό. Θέλουμε να δώσουμε τέλος στις συζητήσεις που γίνονται στα όρθια σε παγωμένους διαδρόμους με εχθρικά χρώματα στους τοίχους. Είναι μέρη που παράγουν δυνατά συναισθήματα και πρέπει ο χώρος να σε βοηθά να τα διαχειριστείς, να είναι πολιτισμένος και να μην αισθάνεσαι ότι βρίσκεσαι υπό κράτηση.
Άλλο ένα βασικό στοιχείο είναι το φως. Το χρειαζόμαστε, όχι μόνο στα δωμάτια. Ακόμα και στα χειρουργεία ή την εντατική, όταν ο ασθενής ξυπνά είναι σημαντικό να ανοίγει τα μάτια και να εκτίθεται στο φυσικό φως. Επίσης, και τα τρία νοσοκομεία θα χτιστούν, όχι στο κέντρο των πόλεων αλλά, στην περιφέρειά τους, στο μέσο κατάφυτων εκτάσεων με δέντρα. Το πράσινο, λοιπόν, είναι άλλο ένα στοιχείο. Ένα τρίτο στοιχείο είναι ότι βασικό δομικό στοιχείο των νέων νοσοκομείων θα είναι το ξύλο. Είναι ιδανικό για σεισμικές περιοχές, αφήνει την υπόσχεση της βιωσιμότητας κι εξασφαλίζει ζεστασιά ακόμα και με τη μυρωδιά του (αυτό το comfort που θέλουμε να πετύχουμε ως αίσθηση). Παράλληλα, τα νοσοκομεία θα βασίζονται σε ηλιακά πάνελ που δεν καταναλώνουν άνθρακα, εξοικονομούν ενέργεια και συνομιλούν με το μεγάλο ζήτημα της εποχής.
Τα νοσοκομεία πρέπει να είναι ανθεκτικά, λειτουργικά και διαχρονικά. Να αντανακλούν όλα αυτά για τα οποία μιλώ τόση ώρα, όλα αυτά τα σημάδια ζωής. Κι όλο αυτό έχει σημασία να το κάνουμε εδώ στην Ελλάδα, χώρα στην οποία χτίστηκαν οι αρχές της Δημοκρατίας. Ας πούμε, στην Ελλάδα έπαψε η απονομή της Δικαιοσύνης να στηρίζεται στην εκδίκηση κι έγινε θεσμός που διερευνά την αλήθεια. Καταλήγουμε, λοιπόν, στο ότι οι καλές υπηρεσίες στο χώρο της Υγείας – και μάλιστα με δημόσιο χαρακτήρα – είναι στοιχείο Δημοκρατίας».
ΑΝΔΡΕΑΣ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ
Μια ματιά στο παλμαρέ του Ρέντσο Πιάνο ζαλίζει. Δεν είναι μόνο το Πομπιντού στο Παρίσι και το ΚΠΙΣΝ στην Αθήνα, είναι και το αεροδρόμιο Κανσάι στην Οζάκα, η Ποτσντάμερ Πλατζ στο Βερολίνο, τα μουσεία τέχνης που έχει χτίσει στη Βασιλεία της Ελβετία και στη Νέα Καληδονία, το Auditorium στη Ρώμη, η βιβλιοθήκη Μόργκαν και το μουσείο Γουίτνι στη Νέα Υόρκη, τα γραφεία των NY Times, η Ακαδημία των Επιστημών στο Σαν Φράνσισκο, το Μουσείο του Κινηματογράφου στο Λος Άντζελες το Παλιό Λιμάνι στη Γένοβα ή οι εγκαταστάσεις της Fiat στο Τορίνο. Όλα τους «Ινσταγκραμικά» προτού εφευρεθούν τα σόσιαλ μίντια και κατακλυστούν από το architecture porn. Συμφωνεί χαμογελώντας. Τον απασχολεί άραγε το πώς μεγαλώνουν τα κτίρια του; Το πώς θα παραμένουν επίκαιρα κι όχι ξεπερασμένα; «Μου αρέσει η επίδραση του χρόνου στα κτίρια που σχεδιάζω. Μου αρέσει να γερνάνε, όπως άλλωστε γερνάω κι εγώ. Έτσι κι αλλιώς, τα κτίρια είναι μέρος της καθημερινότητας. Με τον χρόνο αλλάζει η χρήση τους, αλλάζουν και οι άνθρωποι που αποτελούν μέρος της κοινότητας τους. Κι αυτό είναι επίσης συναρπαστικό. Έχει σημασία τα κτίρια να είναι ευτυχισμένα ή για να το πω πιο σωστά να βοηθούν τους ανθρώπους να είναι ευτυχισμένοι». Ο ίδιος βέβαια προτιμά την εξοχή. «Νιώθω περισσότερο ναύτης, μου αρέσει η θάλασσα. Και η φύση, γι’ αυτό δε θα με ακούσεις ποτέ να παθιάζομαι υπέρ των πόλεων, τις οποίες όμως θεωρώ μια εφεύρεση-σταθμό στην εξέλιξη του ανθρώπου. Κι αυτό γιατί καλύτερες πόλεις φτιάχνουν και καλύτερους ανθρώπους. Τους μαθαίνουν να ζουν μαζί και να είναι ανεκτικοί».
Η κουβέντα πάει στον πόλεμο στην Ουκρανία. Μεγαλωμένος την επόμενη μέρα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σε μια Ιταλία υπό ανοικοδόμηση, συγκινείται. «Είμαι πασιφιστής γιατί είδα με τα ίδια μου τα μάτια πόσο σημαντικό είναι μέρα με τη μέρα οι συνθήκες της ζωής να βελτιώνονται, το φαγητό στο τραπέζι να είναι περισσότερο και καλύτερο. Ένας δημοσιογράφος από τους NY Times με ρώτησε ποιο είναι το κόστος του μουσείου στη Βασιλεία της Ελβετίας. Του απάντησα περίπου 100 εκατομμύρια ελβετικά φράγκα. Μου είπε ότι τόσο κοστίζει ο βομβαρδισμός εν καιρό πολέμου από ένα βομβαρδιστικό μετρίου μεγέθους. Δεν ήξερα τι να του απαντήσω, δεν είχα λέξεις».
Η πραγματική πηγή έμπνευσης για την αρχιτεκτονική, έτσι κι αλλιώς, δεν είναι τίποτα άλλο από την πραγματικότητα.
Ζούμε λοιπόν σε μια ανατροφοδοτούμενη κρίση – οικονομική, υγειονομική, πολεμική, κλιματική. Η αρχιτεκτονική πώς προσαρμόζεται σε αυτήν την την μόνιμη κατάσταση συναγερμού; «Όταν πριν από 50 χρόνια σχεδιάσαμε το Μπομπούρ στο Παρίσι συναντήσαμε αντιδράσεις. Αλλά εκεί κατάλαβα ότι πρέπει να είσαι “κακό παιδί” για να κάνεις τα πράγματα να συμβούν και να συμμετέχεις ενεργά στη μετάβαση της κουλτούρας στο επόμενο στάδιο. Μια μετάβαση που συμβαίνει ανά τακτά χρονικά διαστήματα π.χ. στην αλλαγή του 21ου αιώνα αρχίσαμε να ασχολούμαστε με την κλιματική κρίση π.χ. χτίζοντας κτίρια που καταναλώνουν λιγότερη ενέργεια. Η Ακαδημία των Επιστημών στο Σαν Φρανσίσκο είναι ένα κτίριο με σοβαρή κλιματική συνείδηση, δεν έχει αιρ κοντίσιον. Σκεφτείτε ένα μεγάλο κτίριο στην Αμερική χωρίς αιρ κοντίσιον; Πόσο σπάνιο και παράξενο είναι αυτό; Ε, λοιπόν, νομίζω ότι τα νοσοκομεία έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη μετάβαση που συμβαίνει σήμερα. Στα 84 μου, παραμένω ακόμα “κακό παιδί” για να παίξω τον ρόλο μου στην επαναφορά αυτού που λέμε “ανθρωπιά” στο ΄χώρο της Υγείας».
Καλλιτέχνης ή τεχνίτης; «Καλλιτέχνης; Δεν ξέρω, δύσκολος ο ορισμός. Να σου πω την αλήθεια, δεν ξέρω ούτε έναν πραγματικό καλλιτέχνη που να αυτοπροσδιορίζεται έτσι. Οι μουσικοί, για παράδειγμα, θεωρούν τους εαυτούς τους μαέστρους, οι συγγραφείς είναι εξερευνητές, έτσι κι εγώ μάλλον θεωρώ τον εαυτό μου περισσότερο τεχνίτη. Μη με παρεξηγείς, αγαπώ την τέχνη, αλλά όχι και τόσο τη μυθολογία γύρω από αυτήν. Η πραγματική πηγή έμπνευσης για την αρχιτεκτονική, έτσι κι αλλιώς, δεν είναι τίποτα άλλο από την πραγματικότητα».
ΑΝΔΡΕΑΣ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ
Το πρόγραμμα του Ρέντσο Πιάνο είναι φορτωμένο. Παρολ’ αυτά είναι τόσο ευγενικός που δε θέλει να βάλει εκείνος τον επίλογο. Αισθάνομαι ότι δεν μπορεί να είναι άλλος από το αν μπαίνει ποτέ στον πειρασμό να νιώσει αθάνατος, με δεδομένο ότι η υστεροφημία του είναι εξασφαλισμένη και τα έργα του ίσως ζήσουν για πάντα. Η απάντησή του είναι μια ακόμα ωδή -πού αλλού;- στην ομορφιά. «Ξέρεις, κατά μια έννοια, το μόνο που μένει πραγματικά αθάνατο είναι η ομορφιά. Με την πιο ευγενή σημασία της λέξης. Η ομορφιά δεν είναι κάτι επιπόλαιο, είναι η απόλυτη αίσθηση της ζωής. Εξήγησέ μου γιατί στέκεσαι καμιά φορά και χαζεύεις τη θάλασσα; Είσαι χαζός; Όχι, είναι αυτό το κάτι που σε τραβάει, η μαγεία. Δεν απαντάται μόνο στο φυσικό κόσμο, αλλά μπορεί να την βρεις και στην αλληλεγγύη ή στην περιέργεια για τα όρια του σύμπαντος. Κάποιοι άλλοι θα πουν ότι η μοναδική έννοια που είναι αθάνατη είναι η αγάπη. Αλλά και η αγάπη μέρος της ομορφιάς δεν είναι; Κάποιοι άλλοι θα πουν ότι την αληθινή ομορφιά δεν μπορείς ποτέ να την πετύχεις, είναι κάτι άπιαστο, άυλο ίσως. Ίσως είναι έτσι. Μου λένε ότι έχω όραμα κι εγώ το μόνο που ξέρω είναι ότι κάθε φορά που πάω να το πιάσω, το χέρι μου είναι πολύ κοντό».