«ΑΡ»: Τι μας διδάσκουν οι ελληνικοί μύθοι για τη σύγχρονη μαγεία
ΒΟΣΤΩΝΗ. («ΑΡ»). Η ζωή στη βόρεια ακτή στη Βοστώνη το φθινόπωρο φέρνει την υπέροχη αλλαγή των φύλλων και των εκτάσεων με κολοκύθες. Είναι επίσης μια στιγμή για τους ανθρώπους να κατευθυνθούν στο κοντινό Σάλεμ της Μασαχουσέτης, τόπο των διαβόητων μαγισσών του 17ου αιώνα που δικάστηκαν, και να επισκεφθούν το δημοφιλές μουσείο του.
Οπως γράφει σε προσωπικό στιλ ο Τζόελ Κρίστενσεν (Joel Christensen) από το Πανεπιστήμιο Brandeis, παρά την ταραγμένη ιστορία, υπάρχουν άνθρωποι σήμερα που θεωρούν τους εαυτούς τους μάγισσες. Συχνά, οι σύγχρονες μάγισσες μοιράζονται τις παραδόσεις, την τέχνη και τις ιστορίες τους στο TikTok και σε άλλες πλατφόρμες κοινωνικών μέσων.
Ως μελετητής που ασχολείται με τον μύθο και την ποίηση από την αρχαία Ελλάδα –και ως ντόπιος της Νέας Αγγλίας– με γοητεύουν εδώ και καιρό οι πολιτιστικές συζητήσεις για τις μάγισσες. Οι δίκες μαγισσών στην Αμερική και την Ευρώπη αφορούσαν εν μέρει την επιβολή των δομών εξουσίας και τη δίωξη των αδυνάτων. Από την Αρχαία Ελλάδα έως την πουριτανική Νέα Αγγλία, οι μάγισσες λειτουργούσαν ως εύκολοι στόχοι για πολιτιστικές ανησυχίες σχετικά με το φύλο, την εξουσία και τη θνησιμότητα.
Ενώ η σύγχρονη μαγεία περιλαμβάνει πολλά διαφορετικά φύλα και ταυτότητες, οι μάγισσες στον αρχαίο μύθο και τη λογοτεχνία ήταν σχεδόν αποκλειστικά γυναίκες. Οι ιστορίες τους αφορούσαν εν μέρει την πλοήγηση στους ρόλους των φύλων και την εξουσία σε ένα πατριαρχικό σύστημα.
Ο φόβος για τη δύναμη των γυναικών ήταν ένα ουσιαστικό μέρος του αρχαίου άγχους για τη μαγεία. Αυτός ο φόβος, επιπλέον, βασίστηκε στις παραδοσιακές προσδοκίες σχετικά με τις ικανότητες που είναι εγγενείς στο φύλο ενός ατόμου. Ηδη από την αφήγηση της δημιουργίας στη «Θεογονία» του Ησιόδου –ένα ποίημα που προέρχεται από μια ποιητική παράδοση μεταξύ του 8ου και του 5ου αιώνα π.Χ.– άρρενες θεοί όπως ο Κρόνος και ο Δίας απεικονίζονταν με σωματική δύναμη, ενώ οι γυναικείες μορφές ήταν προικισμένες με ευφυΐα. Συγκεκριμένα, οι γυναίκες γνώριζαν για τα μυστήρια του τοκετού και τον τρόπο ανατροφής των παιδιών.
Στο βασικό πλαίσιο του ελληνικού μύθου, λοιπόν, οι άνδρες ήταν δυνατοί και οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν εξυπνάδα και τεχνάσματα για να αντιμετωπίσουν τη βία τους. Αυτή ήταν η έμφυλη διαφορά στα χαρακτηριστικά σε συνδυασμό με τις αρχαιοελληνικές απόψεις για το σώμα και τη γήρανση. Ενώ οι γυναίκες φαινόταν να περνούν σε στάδια της ζωής με βάση τη βιολογία -παιδική ηλικία, εφηβεία μέσω εμμήνου ρύσεως, τεκνοποίησης και μεγάλης ηλικίας- η γήρανση των ανδρών συνδέθηκε με τη σχέση τους με τις γυναίκες, ιδιαίτερα με το γάμο και την απόκτηση παιδιών.
Τόσο τα Ελληνικά όσο και τα Λατινικά έχουν μία μόνο λέξη για τον άνδρα και τον σύζυγο – «ανήρ» στα Ελληνικά και «vir» στα Λατινικά. Κοινωνικά και τελετουργικά, οι άνδρες θεωρούνταν ουσιαστικά ως έφηβοι μέχρι να γίνουν σύζυγοι και μπαμπάδες.
Ο γυναικείος έλεγχος στην αναπαραγωγή συμβολιζόταν ως ένα είδος ικανότητας ελέγχου της ζωής και του θανάτου. Στην Αρχαία Ελλάδα, οι γυναίκες αναμενόταν να φέρουν όλες τις ευθύνες κατά την πρώιμη ανατροφή των παιδιών. Ηταν επίσης αυτοί που ανέλαβαν αποκλειστικά ειδικούς ρόλους στο πένθος των νεκρών. Η καχυποψία, το άγχος και ο φόβος για τη θνησιμότητα επιβλήθηκαν στη συνέχεια στις γυναίκες γενικά.
Ενώ τα Αρχαία Ελληνικά δεν έχουν λέξη που να μεταφράζεται απευθείας ως «μάγισσα», έχουν τη λέξη «φαρμάκης» (κάποιος που δίνει φάρμακα ή φάρμακα), «αοιδός» (τραγουδίστρια, ξελογιάστρα) και «γράους» ή «γραία» (γηραιά γυναίκα). Από αυτά τα ονόματα, το γράους (graus) είναι πιθανότατα πιο κοντά στα μεταγενέστερα ευρωπαϊκά στερεότυπα: η μυστηριώδης ηλικιωμένη γυναίκα που δεν ανήκει σε μια παραδοσιακή οικογενειακή δομή.
Οπως και σήμερα, το ξενικό προκαλούσε την καχυποψία και στον αρχαίο κόσμο. Αρκετοί από τους χαρακτήρες που μπορεί να χαρακτηριστούν ως μυθικές μάγισσες ήταν γυναίκες από μακρινές χώρες. Η Μήδεια, διάσημη για τη δολοφονία των παιδιών της όταν ο σύζυγός της, ο Ιάσονας, προτείνει να παντρευτεί κάποια άλλη στο έργο του Ευριπίδη, ήταν μια γυναίκα από την Ανατολή, μια ξένη που δεν τήρησε τις προσδοκίες για τη συμπεριφορά μιας γυναίκας στην Ελλάδα.
Ξεκίνησε την αφήγησή της ως πριγκίπισσα που χρησιμοποίησε σκευάσματα και ξόρκια για να βοηθήσει τον Ιάσονα. Οι δυνάμεις της αύξησαν την αρρενωπότητα και τη ζωή των ανδρών. Η Μήδεια φέρεται να έμαθε τη μαγική της τέχνη από τη θεία της, Κίρκη, η οποία εμφανίζεται στην «Οδύσσεια» του Ομήρου. Ζούσε μόνη της σε ένα νησί, παρασύροντας άντρες στην καμπίνα της με σαγηνευτικό φαγητό και ποτό για να τους μετατρέψει σε ζώα. Ο Οδυσσέας την νίκησε με ένα αντίδοτο που έδωσε ο θεός Ερμής. Μόλις η μαγεία της απέτυχε, η Κίρκη πίστεψε ότι δεν είχε άλλη επιλογή από το να υποταχθεί στον Οδυσσέα.
Σε άλλα σημεία της «Οδύσσειας» υπάρχουν παρόμοια θέματα: οι Σειρήνες που τραγουδούν στον Οδυσσέα είναι μαγικές που προσπαθούν να πάρουν τον έλεγχο του ήρωα.
Σε κάθε μία από αυτές τις περιπτώσεις, οι γυναίκες που ασκούν μαγεία απειλούν να ασκήσουν έλεγχο στους άνδρες με εργαλεία που μπορούν επίσης να είναι μέρος μιας ευχάριστης ζωής: τραγούδια, σεξ και οικογένειες. Αλλοι μύθοι για τερατώδεις γυναίκες ενισχύουν τον τρόπο με τον οποίο τα μισογυνιστικά στερεότυπα ζωντανεύουν αυτές τις πεποιθήσεις. Η αρχαία μορφή Λαμία, για παράδειγμα, ήταν μια κάποτε όμορφη γυναίκα που έκλεβε και σκότωνε βρέφη επειδή είχαν πεθάνει τα παιδιά της. Η Εμπουσα ήταν ένα βαμπίρ πλάσμα που τρεφόταν με το φύλο και το αίμα νεαρών ανδρών. Ακόμη και η Μέδουσα, γνωστή ως η φιδομάλλης Γοργόνα που μετέτρεπε τους άνδρες σε πέτρες, αναφέρθηκε σε ορισμένες πηγές ότι ήταν στην πραγματικότητα μια γυναίκα τόσο όμορφη που ο Περσέας έκοψε το κεφάλι της για να το δείξει στους φίλους του.
Αυτά τα παραδείγματα είναι από τον μύθο. Υπήρχαν πολλές ζωντανές ιστορίες που έχουν χαθεί με την πάροδο του χρόνου. Πολλοί ακαδημαϊκοί συγγραφείς έχουν ανιχνεύσει τις σύγχρονες πρακτικές της μαγείας στις αρχαίες λατρείες και την επιβίωση των παγανιστικών παραδόσεων εκτός του κυρίαρχου χριστιανισμού. Πρόσφατες μελέτες αρχαίων μαγικών πρακτικών δείχνουν πόσο διαδεδομένες και ποικίλες ήταν.